TIẾNG CUỐC
Không dễ nhìn thấy con cuốc, nhưng dường như ai cũng từng nghe tiếng gọi hè khắc khoải của loại chim này. Xưa nay, tiếng cuốc không chỉ ám ảnh nhiều văn nhân thi sĩ, mà còn trở thành tiếng lòng nhớ nước của những người xa quê.
Tuy không dễ gặp con cuốc nhưng ta thường nghe tiếng cuốc kêu khắc khoải như từ cõi xa xăm nào đó vọng về. Loài chim này có ở nhiều vùng nông thôn Việt Nam. Nó thường lặn lội ở ven sông, rạch, bờ ao, bờ ruộng, bìa rừng. Bước đi của chim cuốc dài và nhanh, tất bật và hối hả. Khi có bóng người hoặc tiếng động, cuốc sải bước thật nhanh, lủi vào bụi rậm mất tăm. Cuốc lủi là để tự vệ, khác với cử chỉ lấm la lấm lét chui lủi của kẻ buôn gian bán lận trốn tránh pháp luật, mà dân gian ta quen gọi "lủi như cuốc".
Ngoài cái tên "cuốc" nôm na, trong văn cổ loài chim này còn có các tên "đỗ quyên", "đỗ vũ"...
Xưa chim cuốc gắn với câu chuyện huyền thoại về Thục Ðế mất nước khi chết hóa thành chim cuốc kêu hoài nỗi đau mất nước. Hình ảnh con chim cuốc và tiếng kêu "cuốc cuốc" là hồn nước lúc ẩn, lúc hiện thăng tỏa với thời gian, không gian đời đời:
Khúc đâu êm ái xuân tình
ấy hồn Thục Ðế hay mình đỗ quyên
(Nguyễn Du)
(Nhân đây nói thêm: ở làng quê ta, cùng với tiếng "cuốc cuốc" còn nghe tiếng "da da" của loài chim khác mà tiếng Hán gọi là "gia gia", nhắc về điển Bá Di, Thúc Tề - bề tôi nhà Thương thà chết chữ không chịu sống với nhà Chu (triều đại đã diệt nhà Thương) và không ăn thóc nhà Chu. Nó là loài chim hiện thân hai vị ấy, luôn luôn kêu "bất thực cốc Chu gia" (dân gian gọi là "bắt tép kho cà") tức là "không ăn thóc nhà Chu"; nhưng "gia gia" thường dùng để nhắc đến nhà).
Lọt lòng thuở nằm nôi, lời ru của mẹ, của bà rót vào cõi tâm linh và đưa ta vào giấc ngủ trưa hè dưới bóng tre:
Cuốc kêu tiếng nhỏ tiếng to
Nửa thương phận nước nửa lo phận nhà
Hay:
Ðêm khuya dưới đất trên trời,
Một mình cô đứng cô ngồi cô nghe
Cô nghe hết giọng con ve
Ðến lời con cuốc gọi hè tiếc xuân!
Chung quanh điển tích về chùa Giải Oan, suối Giải Oan ở Hương Sơn có nỗi đau của con người dĩ vãng lưu lại đây qua bốn câu thơ khuyết danh giải thích hiện thực thời ấy:
Giải Oan chùa suối
nổi danh
Người đời mê mẩn loanh quanh nực cười
Oan mà giải được ai ơi
Ðêm đêm cuốc chẳng hoài hơi kêu sầu
Ðau, sầu, khổ ải, oan khiên là bể trầm luân của kiếp người xưa:
Nắng mưa, sương tuyết bấy chầu
Cho đau lòng cuốc, cho sầu lòng ve
Tiếng cuốc vừa là tiếng đồng hồ thiên nhiên báo mùa - thời gian, không gian, vừa điểm nhịp tâm trạng con người:
Trong tiếng cuốc kêu xuân đã
muộn
Ðầy sân mưa bụi nở hoa xoan
(Nguyễn Trãi)
Cùng với sắc mầu của trăng, của hoa, tiếng cuốc là âm thanh đặc sắc góp cho bức hội họa thiên nhiên của tiết hè thêm diễm lệ:
Dưới trăng quyên đã gọi hè
Ðầu tường lửa lựu lập lòe đâm bông
(Nguyễn Du)
Qua đèo Ngang nghe tiếng cuốc kêu, Bà Huyện Thanh Quan nghĩ về niềm chung và tình riêng:
Nhớ nước đau lòng con cuốc cuốc
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia
"Cuốc cuốc" và "gia gia" là các âm thanh biểu tượng cho nước và nhà đều thân thiết và mật thiết như máu với thịt, vừa hiện hữu, vừa quá khứ - nó là lịch sử.
Nhiều người ở độ tuổi sáu mươi còn nhớ bài học thuộc lòng trong sách Quốc văn giáo khoa thư lớp đồng ấu của Nha học chính Ðông Dương in năm 1948 và trong sách của Nhà xuất bản Trẻ tái bản sau đó có bài Vào hè giống từng câu từng chữ bài Vào hè ở sách giáo khoa Văn lớp 4:
Ai xui con cuốc gọi vào hè
Cái nóng nung người nóng nóng ghê
Ngõ trước vườn sau um những cỏ
Hồng rơi thắm rụng tiếc cho huê
Trên cành gọi bạn chim xào xạc
Trong tối đua bay đóm lập lòe
Nay được nồm nam cơn gió thổi
Ðàn ta ta gảy khúc nam nghe
(Vào hè chính là bài thơ hay có lời thơ, điệu thơ giống một bài thơ của Dương Bá Trạc - vốn là một nhà thơ hồi đầu thế kỷ 20).
Nhà thơ Chế Lan Viên sinh thời đã kêu lên: Thế sao lại nhớ mày hở con chim cuốc - Cái cuốc gọi hè là ở trong sách giáo khoa thư?
Con cuốc và tiếng cuốc kêu là có thật. Còn đâu là nguyên nhân sâu thẳm về hoài niệm da diết ấy? Nguyên nhân tâm lý, tâm linh hay cảm hứng?
Tiếng cuốc không chỉ ám ảnh văn nhân thi sĩ, những người giàu cảm xúc. Tiếng cuốc còn gây xúc động tận đáy lòng mỗi người Việt Nam, nhất là người Việt xa xứ. Tiếng cuốc đêm đêm ngấm vào thịt xương thành một thứ tình yêu trên tất cả mọi thứ tình yêu, đó là tình yêu Tổ quốc:
Nhủ điều chi ơi
tiếng cuốc đêm sương
Kêu da diết suốt một mùa nước nổi
Bông điên điển mở cánh vàng nóng hổi
Là nắng chiều đẫm lại giữa lòng tay
Ðất nước ngấm vào ta đơn sơ
như Tháp Mười không điểm trang
đầy im lặng
trên tất cả tình yêu - tình yêu này đi thẳng
đến mỗi đời ta
bất chấp những ngôn từ
Từ xưa, tiếng cuốc ngoài đời vào sách vở, văn chương thành biểu tượng của lòng yêu nước, yêu nhà. Tiếng cuốc thời chiến là lời thúc giục mang về chiến thắng, tiếng cuốc thời bình khiến ta xúc động tự hào về những năm tháng hào hùng của quá khứ, nhắc ta sải bước nhanh hơn trong hiện tại để dựng xây đất nước.
Dương Kim Anh
(Theo TT&VH)
Chuyên mục này được cập nhật vào thứ Tư hàng tuần
Thông tin trên mạng Netcodo
Mọi chi tiết xin vui lòng liên hệ tại
Ban Biên Tập Mạng Netcodo
Ðiện thoại: (54)847247 - Email Intranet: quantri@netcodo.vnn.vn
Email Internet: netcodo@hue.vnn.vn