Chương 5
NGUYỄN THI
(1928
- 1968)
------------------------------------
Trước khi trở thành nhà văn, tôi đă là người lính, nếu gặp lúc gay go tôi có thể cho cây bút vào túi áo, tay cầm lấy súng và bóp c̣. Tôi cần cái không khí của chiến dịch, những cái mà mắt tôi nh́n được, tai tôi nghe được.Trước sự kiện lịch sử trọng đại như thế này, nhà văn không thể đứng ngoài mà ngó...
Nguyễn
Thi tên thật là Nguyễn Hoàng Ca, sinh ngày 15-5-1928 tại xă
Quần Phương
Thượng, Hải Hậu, Nam Định. Cha: hương sư
Nguyễn Bội Quỳnh, sau bị thải hồi v́
những hoạt động yêu nước và Cách
mạng. Mẹ: bà Thành Thị Du (vợ hai). Khi cảnh gia
đ́nh sa sút, phải sống trong hoàn cảnh thật éo
le, nơm nớp lo sợ những trận đ̣n ghen
từ người vợ cả. Tuổi thơ cậu bé
Nguyễn Hoàng Ca, từ đó, bắt đầu những
ngày tháng bất hạnh; có lúc phải tự kiếm
sống như một đứa trẻ lang thang.
Nguyễn Hoàng Ca theo một người bà con vào Nam
từ trước Cách mạng tháng Tám. Bắt đầu
tham gia Cách mạng năm 17 tuổi; làm thơ, viết văn
với bút danh Nguyễn Ngọc Tấn; là đội viên
đội Cảm tử quân trong những ngày tổng
khởi nghĩa ở Sài G̣n; được kết
nạp Đảng năm 1947 (19 tuổi).
Năm 1953, Nguyễn Ngọc Tấn cưới
vợ. Sau đó, tập kết ra Bắc, công tác
tại Tạp chí Văn nghệ Quân đội, (để
lại miền Nam người vợ trẻ đang mang
thai).
Tháng 5-1962, Nguyễn Ngọc Tấn xung phong vào Nam,
đổi bút danh thành Nguyễn Thi (tên của đứa
con trai, với người vợ sau, ở miền
Bắc). Là thành viên tích cực của lực lượng
Văn nghệ Quân Giải phóng. Tháng 5-1968, theo một
đơn vị pháo binh tham dự đợt tổng
tiến công Mậu Thân đợt 2 và đă anh dũng hy
sinh trên chiến trường vào ngày 09-5-1968 (tại
đường Minh Phụng, quận 11 - Sài G̣n).
Trong 06 năm ở miền Nam, Nguyễn Thi có mặt
tại hầu hết những điểm nóng của
chiến sự: Ấp Bắc, Củ Chi, Bến Tre,...
Nguyễn
Thi tính t́nh nóng nảy, sinh ra mang sẵn trong ḿnh nhiều
lạnh lùng
kín đáo hơn cởi mở hân hoan; thường khi
tỏ ra cực đoan (Bản thân nhà
văn cũng nhận ra và rất buồn v́ sự khó tính
của ḿnh). Đây chính là dấu vết khó ḷng gột
rửa, do trong những năm tháng lang thang kiếm sống
cậu bé Ca đă phải gai góc, ngang ngạnh để
tự vệ, để tồn tại.
Nguyễn Thi có một năng khiếu nghệ
thuật thật đa dạng. Ở Tạp chí Văn
nghệ Quân Giải phóng, ông viết diễn ca, vẽ b́a,
vẽ minh họa rồi dạy múa, dạy hát; tự ḿnh
có thể diễn kịch, múa lân,...
***
Nguyễn Thi là một nhà văn có ư thức trách
nhiệm rất cao đối với ng̣i bút.
Chỉ mới học hết bậc tiểu học, do
đó, ông phải tập viết rất công phu, khổ
luyện. Cuộc đời riêng tuy gặp nhiều éo le,
trắc trở nhưng không bao giờ khuất phục trước
hoàn cảnh, ông như con trai, biết nén nước
mắt vào bên trong phong kín nỗi đau, làm nên hạt
ngọc cho đời !
II-
SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN NGỌC TẤN - NGUYỄN
THI:
Có
thể t́m hiểu theo hai thời kỳ chính:
-Từ
1950 đến 1962: sáng tác trên miền Bắc, với bút
danh Nguyễn Ngọc Tấn. Các tác phẩm tiêu biểu:
tập thơ Hương đồng nội, hai tập
truyện ngắn: Trăng sáng, Đôi bạn.
-Từ
1963 đến 1968: sáng tác ở miền Nam, với bút danh
Nguyễn Thi. Những tác phẩm tiêu biểu ở các
thể loại: kư, truyện ngắn, truyện kư, tiểu
thuyết được tập hợp trong Truyện và kư
Nguyễn Thi".
| 1. Ở chặng đầu sáng tác, Nguyễn Ngọc Tấn vừa làm thơ vừa viết truyện. |
Ở
chặng đầu sáng tác,
Nguyễn Ngọc Tấn vừa làm thơ vừa viết
truyện.
Đầu
1950, tập thơ Hương đồng nội ra đời,
gồm 20 bài. Đây là tiếng ḷng của một người
đang chập chững trên bước đường văn
chương, tập quan sát, miêu tả và tự thể
hiện - như một cậu học tṛ tập làm
luận- nên giá trị nghệ thuật chưa cao.
Hai
tập truyện ngắn Trăng sáng, Đôi bạn tập
trung vào ba mảng đề tài khá quen thuộc bấy
giờ: tấm ḷng Nam-Bắc trong chia cắt, t́nh nghĩa
quân dân (giữa đồng bào miền Bắc với
bộ đội miền Nam đi tập kết), tội
ác của Mỹ Ngụy. Mỗi tập gồm 07
truyện.
Thời
kỳ này, truyện của Nguyễn Ngọc Tấn không có
ǵ đặc biệt về đề tài. Sự kiện
được phản ánh cũng chưa mang tầm vóc
lớn lao của lịch sử. Nhà văn chưa có ư
định, chưa đủ sức vẽ những
bức hoành tráng về dân tộc và kháng chiến. Tuy nhiên,
những trang viết ban đầu ấy vẫn mang
sức hấp dẫn, thuyết phục riêng có được
từ những đặc sắc nghệ thuật.
Nguyễn
Ngọc Tấn đặc biệt chú ư thể hiện
nội tâm nhân vật và nội tâm của chính ḿnh.
Nhiều chi tiết có ư nghĩa tự truyện. Hiện
thực chủ yếu là hiện thực tâm hồn,
rất chân thực, gần gũi.
Văn
phong giàu chất trữ t́nh, chất thơ; ít hành động,
sự việc, giàu tâm t́nh. Kết hợp với những
h́nh ảnh so sánh thông minh, độc đáo tạo nên
những hứng thú thẩm mỹ bất ngờ: Sự nóng
ruột giấu ở trong đôi mắt đảo lia
đảo lịa của cô tưởng
có thể tóm ra mà đặt xuống bàn được
(Một chuyến về phép); Tin ấy như con rắn
luồn từ ngơ này sang ngách khác (Về Nam).
***
Tuy chưa phản ánh được thật đầy
đủ những phương diện chủ yếu
của
hiện thực đời sống với tầm khái quát
cao, truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tấn đă
là những dấu hiệu tốt đẹp của
một tài năng đầy triển vọng, là những
nét cơ bản đă định h́nh về một phong cách
nghệ thuật lớn. Phong cách ấy sẽ được
hoàn thiện và khẳng định trong thực tế sáng
tác, thực tế chiến đấu ác liệt ở
miền Nam những năm về sau.
Đây
là một trong những thành tựu xuất
sắc của nền văn học Cách mạng miền
Nam, gồm 11 tác phẩm (4 truyện ngắn, 1 tiểu
thuyết, 2 kư, 1 ghi chép và 3 tùy bút).
a.
Nguyễn Thi viết truyện ngắn không nhiều nhưng
truyện nào cũng có
giá trị, đặc biệt: truyện về những nhân
vật thanh thiếu niên và người phụ nữ.
Bối cảnh là nông thôn Nam Bộ những năm tháng
ngột ngạt trước xuân Mậu Thân 1968. Ở
đó, một khi tội ác giặc càng chồng chất th́
ḷng căm thù và quyết tâm trả thù càng ngùn ngụt
bốc cao.
-
Chuyện xóm tôi (1964): Sáng tác đầu tiên với bút
danh Nguyễn Thi. Nhân vật chính là hai đứa trẻ tên
Đực và Bỉnh, sống chung trong một xóm nhỏ vùng
Mỏ Cày, Bến Tre. Cả hai có chung mối thâm thù: hai
người cha đều bị tên ác ôn Tổng Pḥng
giết cùng một ngày. Qua câu chuyện giữa hai đứa
trẻ, tác giả muốn đi t́m căn nguyên sâu xa
sức mạnh quật khởi của người Việt
Nam; tất cả bắt đầu từ ḷng căm thù và
quyết tâm trả thù nhà, đền nợ nước.
-
Mùa xuân (1964): Như viết tiếp Chuyện xóm tôi,
vẫn những nhân vật và bối cảnh cũ nhưng
không khí khởi nghĩa đă khẩn trương hơn
nhiều với cảnh bộ đội về làng, thanh
niên nô nức lên đường ṭng quân,... Truyện có
cái nh́n bao quát hơn về t́nh thế Cách mạng,
về vai tṛ và khả năng của quần chúng.
-
Những đứa con trong gia đ́nh (1966): Chuyện
về hai chị em Chiến và Việt - tiêu biểu cho
thế hệ trẻ miền Nam - trong cuộc đối
đầu tưởng chừng không cân sức với
giặc Mỹ và bọn tay sai ác ôn. Nặng thù nhà nợ
nước, cả hai tranh nhau lên đường ṭng quân
và đă trở thành những anh hùng trẻ tuổi.
Truyện có nhiều trang chân thực, cảm động (đêm
trước ngày hai chị em lên đường; lúc
Việt bị trọng thương, một ḿnh trên
chiến trường; cảnh chị em khiêng bàn thờ Ba
Má qua gửi nhà chú Năm...). Kết cấu, ngôn ngữ
khá tiêu biểu cho phong cách Nguyễn Thi.
- Mẹ vắng nhà : Viết sau khi Người mẹ
cầm súng ra đời, vẫn dựa trên những tính cách
của đám con chị Út Tịch. Nguyễn Thi muốn
bổ sung thêm việc miêu tả tính cách, sinh hoạt
của chúng để cắt nghĩa những băn khoăn
của độc giảí: v́ sao một người
mẹ đông con như vậy lại có thể rảnh
rang, b́nh tỉnh theo du kích đánh giặc suốt ngày
đêm ? Truyện cho thấy: những đứa trẻ
đă sống thật ấm áp trong sự đùm bọc,
cưu mang đầy t́nh nghĩa và trách nhiệm của bà
con lối xóm, dù Ba Má chúng luôn vắng nhà.
b. Kư: được viết dưới nhiều
dạng: ghi chép, tùy bút, truyện kư.
-
Tùy bút: thường ngắn gọn, súc tích chứ không tài
hoa uyên bác như Nguyễn Tuân, cũng không rắn rỏi
hào hùng như Nguyễn Trung Thành. Câu văn b́nh dị, thân
mật, khiêm tốn; giọng điệu thiết tha; có
sức vang vọng sâu xa trong tâm hồn người đọc:
Chúng phải chết trên những hố bom do chúng gây ra,
trên những
căn hầm chúng lùa hơi độc, trên những ṿm cây
chúng làm trụi lá, trên những bờ kinh xanh biếc này.
Tùy
bút Nguyễn Thi đề cập và giải quyết hàng
loạt mối quan hệ thuộc về thế giới
quan, nhân sinh quan thời chiến: sống - chết; riêng -
chung; sướng - khổ; thể hiện tấm ḷng yêu nước
và thủy chung của đồng bào Nam bộ; khẳng
định sức sống mănh liệt của dân tộc
Việt Nam. Sức sống ấy bắt nguồn từ
truyền thống nhân nghĩa, v́: Khi nhân nghĩa bị xúc
phạm th́ nhân nghĩa lại mang sức quật
khởi ghê gớm...Một sự đổ nát trỗi
dậy trăm vạn niềm tin.
Những
tùy bút tiêu biểu: Đại hội anh hùng, Những câu nói
trong đại hội, Ḍng kinh
quê hương.
-
Bút kư tiêu biểu: Những sự tích ở đất thép,
tập trung thể hiện sự b́nh tỉnh, gan dạ
của chúng ta giữa sự lồng lộn tuyệt
vọng của kẻ thù ở đất thép Củ Chi. Nhà
văn h́nh như không bằng ḷng với thuyết lư chung
chung về chủ nghĩa anh hùng Cách mạng, nên đă xông
xáo đi t́m hiểu và thể hiện thật cụ
thể, sinh động nhận thức của chính ḿnh
bằng h́nh tượng nghệ thuật.
-
Truyện kư tiêu
biểu: Người mẹ cầm súng, Uớc mơ
của đất.
Người
mẹ cầm súng: tác phẩm được Hội đồng
Văn học nghệ thuật của Mặt
trận Dân tộc Giải phóng miền Nam tặng giải
chính thức giải thưởng văn học Nguyễn
Đ́nh Chiểu năm
1960-1965. Nguyễn Thi viết tác phẩm này nhằm hai
mục đích. Thứ nhất, tập trung lư giải
mối quan hệ giữa tư cách công dân (phải đảm
bảo chức năng xă hội) với tư cách người
mẹ, người vợ (phải đảm bảo
chức năng gia đ́nh). Ngay tiêu đề Người
mẹ cầm súng cũng đă toát lên ư đồ
nghệ thuật của tác giả. Thứ hai, lư giải
nguồn gốc tạo nên người anh hùng và quá tŕnh
phát triển hợp lư những tính cách anh hùng: từ
tự phát đến tự giác. Đặc sắc nghệ
thuật của tác phẩm là điển h́nh hóa với
chất Uït Tịch - điển
h́nh tính cách Nam bộ, tức là sức mănh liệt đến
hồn nhiên của cá tính, thể hiện ở những
hoàn cảnh, việc làm, câu nói không lẫn với ai khác
(ném ớt bột vào mặt con gái địa chủ, trèo
lên ngọn dừa cao đái xuống; những câu nói
nổi tiếng như: c̣n cái lai quần cũng đánh,
đánh Tây sướng bằng tiên chứ cực ǵ,...)
Ước
mơ của đất: những trang viết cuối cùng
của nhà văn, kể lại cuộc đời
người nữ anh hùng Nguyễn Thị Hạnh. Tác
phẩm c̣n ở dạng bản thảo.
-
Tiểu thuyết: Nguyễn
Thi thường viết nhiều tác phẩm cùng một lúc
nên hầu hết đều dở dang khi nhà văn hy sinh.
Tuy nhiên, với dung lượng hiện thực ngồn
ngộn phong phú, tươi rói sức sống cộng
với tài năng đang độ sung sức của tác
giả- những tác phẩm dở dang ấy vẫn mang giá
trị văn học to lớn. Các tác phẩm tiêu
biểu: Ở xă Trung Nghĩa, Sen trong đồng, Cô gái
đất Ba Dừa.
Ở
xă Trung Nghĩa viết về vùng đất sẽ là
chiếc nôi cho phong trào Đồng
Khởi sau này. Tác phẩm tuy mới 3 chương, chưa
có đầu đề, nhưng chiếm vị trí đặc
biệt quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của
Nguyễn Thi. Nó đánh dấu một chặng đường
mới, khi mà nhà văn tích lũy dồi dào vốn
sống, thuộc ḷng tính cách Nam bộ, bắt đầu
triển khai những chất liệu ấy trong một h́nh
thức, một thể loại quy mô hơn.
Ở
xă Trung Nghĩa thể hiện tính hoành tráng của cả
một giai đoạn lịch sử.
Không khí truyện được tập trung xây dựng
ngay từ đầu, đó là sự căng thẳng trong
cái thế tức nước, báo hiệu cơn giông
tố lịch sử tất yếu phải đến. Nhân
vật truyện gồm nhiều tuyến tương
phản nhau, rất đa dạng. Những nhân vật chính
được chạm khắc thành h́nh tượng khó quên
(ông Tư Trầm, chị Hai Khê, những tên quỷ
sứ như đại diện Hiếm, cảnh sát Âu). Nhà
nghiên cứu Vũ Đức Phúc có nhận xét: Cuốn
tiểu thuyết viết dở Ở xă Trung Nghĩa có
thể so sánh với Tắt đèn.
Lời văn của anh nhẹ nhàng, giàu chất thơ mà
rất sâu sắc, mỗi trang đều lôi cuốn người
đọc.
Sen
trong đồng cũng là một truyện dài dở dang.
Nhân vật chính: cô Sáu
giao liên. Từ trong mất mát, tù đày và những
khắc nghiệt của hoàn cảnh, trên con đường
gian khổ t́m đến với Cách mạng- phẩm
chất anh hùng, bất khuất của người phụ
nữ Nam bộ được khẳng định: Mười
tám tuổi, xa nhà đi t́m đến với Cách
mạng. Mang theo trong hành trang một trái thơm, một
buồng chuối chín, một bộ đồ phèn trên ngươí
và một bộ nữa rách te tua bỏ trong một cái
tụng bàng.
Cô
gái đất Ba Dừa tập trung khắc họa phẩm
chất trung hậu, đảm đang của
người phụ nữ Việt Nam. Nhân vật chính: cô
Ba. Bằng tính cách mạnh mẽ và tinh thần của người
Đảng viên, cô đă vượt qua những khó khăn
lớn trong cuộc sống gia đ́nh để hoàn thành
xuất sắc nhiệm vụ.
***
Nhận xét: Truyện và kư của Nguyễn Thi là bản
án đanh thép tố cáo chế
độ Mỹ Ngụy dă man, một dự báo của
cuộc Cách mạng tất yếu xảy đến. H́nh
ảnh người nông dân Nam bộ, đặc biệt là
phụ nữ, được khắc họa bằng
những nét điển h́nh đẹp đẽ; dân
tộc mà rất hiện đại, phù hợp với yêu
cầu mới của Cách mạng. Trang viết Nguyễn
Thi góp vào văn học Cách mạng miền Nam một hương
sắc riêng, độc đáo.
III- ĐẶC ĐIỂM PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT:
1.
Ở Nguyễn Thi, có sự hài ḥa tuyệt vời
giữa sống - chiến đấu - sáng tác.
Khuynh hướng sử thi ảnh hưởng quyết
định, tạo nên nét gần gũi giữa phong cách
Nguyễn Thi với phong cách thời đại. Suốt
đời, nhà văn tự nguyện sáng tác bằng
mồ hôi, nước mắt và cả máu từ trái tim ḿnh
để ngợi ca chủ nghĩa anh hùng Cách mạng
miền Nam. Trang viết Nguyễn Thi thể hiện thái
độ dứt khoát, lập trường tư tưởng
vững vàng: tất cả v́ nhân dân, v́ tổ quốc.
Nguyễn Thi thành công nổi bật khi xây dựng
những điển h́nh nông dân Nam bộ, đặc
biệt là nhân vật trẻ con và phụ nữ. H́nh như
ở đó luôn gửi gắm thật nhiều tâm sự,
tâm huyết của nhà văn.
2.
Sắc thái đặc biệt trong phong cách Nguyễn Thi c̣n
là sự hài ḥa giữa nhiều
mặt đối lập về nội dung cũng như h́nh
thức nghệ thuật. Luôn có sự cân đối, phù
hợp giữa chất thơ trong sáng trữ t́nh với
một hiện thực đồ sộ, có tính sử thi,
giữa h́nh thức bên ngoài ngắn gọn với nội
dung bên trong phong phú, dồi dào.
3.
Nguyễn Thi có sở trường về phân tích tâm lư,
nội tâm nhân vật - như một
nhà văn hiện thực. Mỗi nhân vật của ông
mang một thế giới nội tâm mênh mông, hấp
dẫn người đọc. Tính cách nhân vật càng
phong phú hơn khi được khảo sát giữa
nhiều mối quan hệ phức tạp (địch-ta,
bạn bè, làng xóm, vợ chồng, mẹ con,...). Hệ
thống chi tiết trong tác phẩm Nguyễn Thi rất
đa dạng, độc đáo, nhiều sáng tạo
nghệ thuật; thể hiện năng lực quan sát
sắc sảo. (Cảnh gặp gỡ của một đôi
trai gái thời chiến: Chiều chiều Má đi làm mướn
về, v́ không tiền đi đ̣
nên vẫn lấy nón lá làm phao lội qua sông. Ba hồi
đó c̣n là trai, cầm tầm vông đứng gác bến
đ̣. Một buổi Má xin giang xuồng, Ba nhất định
không cho, Má liền phóng xuống sông, lội. Xuồng Ba
cập bến th́ Má cũng lội tới bờ. Hai bên giáp
mặt, Ba cười hề hề, nhưng Má chẳng thèm
ḍm, hai mắt hứ một cái cóc rồi đi thẳng.
Vậy mà nên vợ nên chồng. Bởi v́ chiều hôm
đó, Má gánh cơm đi tặng bộ đội
tầm vông th́ lại gặp Ba trong hàng ngũ đó).
Nguyễn
Thi sống không lâu, viết không nhiều nhưng cuộc
đời với sức
vươn lên bằng khổ luyện và những di
sản của ông đă khẳng định đóng góp quư
báu vào thời đại, vào công cuộc giải phóng
miền Nam, thống nhất tổ quốc.
Bằng
lao động nghệ thuật quên ḿnh, trang viết
Nguyễn Thi đă thể hiện được sức
sống mănh liệt, sức quật khởi phi thường
của con người Việt Nam trước những
thử thách sống c̣n của lịch sử; làm dấy lên
niềm tin và ḷng tự hào dân tộc, củng cố
nhận thức, khẳng định tư thế chính nghĩa
trong chiến đấu.
Sáng tác của Nguyễn Thi góp phần làm phong phú, rạng rỡ diện mạo văn học Việt Nam thời chống Mỹ.