C« Hµng XÐn
-- Th¹ch Lam

Chî HuyÖn mét th¸ng s¸u phiªn.
GÆp c« hµng xÐn kÕt duyªn Ch©u TrÇn.

C« T©m bít mÖt h¼n ®i khi nh×n thÊy c©y ®a vµ c¸i qu¸n g¹ch lé ra trong s­¬ng mï. Cïng mét lóc, d·y tre ®Çu lµng gÇn h¼n l¹i, cµnh tre nghiªng ng¶ d­íi giã thæi vµ nghe thÊy tiÕng l¸ rµo rµo vµ tiÕng th©n tre cãt kÐt. C« s¾p vÒ ®Õn nhµ råi, g¸nh hµng trªn vai nhÑ ®i, vµ nh÷ng c¸i uèn cong cña ®ßn g¸nh b©y giê nhÞp víi ch©n c« b­íc mau. C« thÊy ch¾c d¹ vµ Êm cóng trong lßng, bá h¼n nçi lo sî tõ n·y vÈn quanh quÈn trong trÝ khi c« qua qu·ng ®ång réng, tr¬ gèc r¹ d­íi giã bÊc vi vót tõng c¬n.

Qua c¸i cæng g¹ch cò, c« vµo h¼n trong lµng. Ngâ tèi h¬n, ®Êt mÊp m« v× tr©u b­íc, nh­ng c« thuéc ®­êng lèi l¾m. Ch©n c« dÈm lªn l¸ tre kh« vµ tai nghe tiÕng xao x¸c ®· quen; mïi bÌo ë d­íi ao vµ mïi r¹ ­ít ®­a lªn Èm ­ít. §i ngang c¸c nhµ quen, c« thÊy ¸nh s¸ng ®Ìn chiÕu qua rµo, vµ tiÕng nh÷ng ng­êi quen thuéc ë trong ®­a ra.

-- "µ, b¸c c¶ SÜ ®· vÒ råi". LÇn nµo hµng b¸c còng b¸n hÕt sím, b¸c còng ra vÒ tr­íc v× nhµ cã con män. Cßn c«, c« còng cã thÓ vÒ sím ®­îc v× chî chiÒu còng v¾ng ng­êi mua. Nh­ng c« cßn cø vui chÞ vui em, lÇn khÇn ë l¹i. "ChØ t¹i con Liªn nã cø gi÷ m×nh ®Ó vÒ mét thÓ. B©y giê nã ®· vÒ ®Õn nhµ ch­a ?"

C« T©m l¹i nghÜ ®Õn m×nh, mÑ giµ ®ang mong ®îi vµ c¸c em ®ang nãng ruét v× quµ. Gãi kÑo báng c« ®· gãi cÈn thËn ®Ó ë d­íi thóng, mçi ®øa sÏ ®­îc hai c¸i. Ch¾c h¼n chóng sÏ vui mõng l¾m.

T©m véi v· b­íc mau. Tr­íc ®×nh, s©n g¹ch réng ®Çy bãng tèi vµ yªn lÆng; con sÊu ®¸ vÈn phôc yªn trªn bÖ ë ngoµi, h×nh d¸ng quen thu«c qu¸. Bçng c« dõng l¹i; c« suýt va ph¶i mét ng­êi ë ngâ rÏ ra. Ng­êi kia còng tr¸nh sang bªn, s¸t vµo hµng rµo. Nh­ng T©m nhËn ra ngay:

-- B¸c Mü ®Êy ­ ? §i ®©u mµ tèi thÕ ?

Ng­êi kia tiÕn mét b­íc, nh×n tËn mÆt: "Ai ? A, c« T©m, c« ®i chî vÒ."

T©m ®· b­íc xa råi, hµng tre vi vót thªm, trêi l¹i lÊm tÊm m­a l¹nh r¬i xuèng mÆt. C« ®i qua nhµ bµ cô Nhiªu råi vÒ ®Õn ngâ. C¸nh cöa gç ch­a ®ãng. C« xoay ®Çu ®ßn g¸nh ®Èy cöa råi b­íc vµo. TÊt c¶ c¸i tèi t¨m rÐt m­ít, vµ c¸nh ®ång hoang v¾ng c« ®Ó l¹i ë ngoµi. §©y lµ nhµ råi. Mïi ph©n tr©u nång Êm sÆc ngay vµo cæ; tho¸ng qua, c« nghe tiÕng ch©n tr©u ®Ëp trong chuång. Con v¸ thÊy ®éng sña lªn, råi ch¹y l¹i vÊp vµo ch©n quÊn quÝt. Trong nhµ mÊy ®øa em reo:

-- A, ¸. ChÞ T©m ®· vÒ.

T©m ®Æt g¸nh ë trªn thÒm. ¸nh ®Ìn chiÕu ra, c« thÊy quÇn ¸o lÊm tÊm ­ít v× m­a bôi. Th»ng L©n ch¹y ra tr­íc nhÊt, xuýt n÷a vÊp vµo cöa bùc bµn. Råi th»ng ¸i, con BÐ còng theo ra.

-- Quµ cña chóng em ®©u, chÞ ?

Nã cói xuèng ®Þnh lôc vµo g¸nh hµng, T©m véi b¶o em:

-- „y chí, ®Ó chÞ lÊy cho, kh«ng khÐo vì c¶ kÝnh.

C« nh×n xuèng « hµng; m­a chØ h¬i phít trªn kÝnh, ch­a viÖc g×. Hµng kh«ng cã c¸i g× ­ít.

-- KÑo ®©y, mçi ®øa hai chiÕc.

Chóng nã xóm c¶ chung quanh chÞ.

-- Em bÐ ngoan ngo·n qu¸, ®©y phÇn riªng chÞ dµnh em ®©y nµy.

Bçng tiÕng dÞu dµng cña bµ Tó ë d­íi nhµ ®­a lªn:

-- T©m con ®· vÒ ®Êy ­ ?

-- Th­a u, v©ng ¹.

Bµ Tó ®Õn d¾t lò con, khÏ b¶o:

-- Chóng mµy h¸u ¨n qu¸, kh«ng ®Ó cho chÞ vµo ®Õn nhµ n÷¹ Råi quay l¹i T©m:

-- Con röa ch©n tay råi ®i ¨n c¬m kÎo ®ãi. Sao vÒ muén thÕ, con ?

-- Th­a u, h«m nay con ngåi chî Son ¹. Con G¸i tõ n·y ë d­íi bÕp lªn cø ®øng m¶i gãp chuyÖn ë trªn thÒm. Bµ Tó quay ra b¶o:

-- Kia kh«ng cÊt hµng vµo cho c«, cßn ®øng lµm g× ë ®Êy ?

Trong nhµ Êm cóng, kh¸c h¼n ë ngoµi. Ngän ®Ìn th©n mËt chiÕu trªn ¸n th­, nh÷ng nÐt vµng ®· cò cña c©u ®èi hoµnh phi lê mê ¸nh trong bãng tèi. M©m c¬m ®Ëy lång bµn cßn ®Ó ë gi÷a ph¶n.

-- Con ngåi ®©y råi ¨n c¬m. Trêi rÐt thÕ nµy th× mai nghØ chä th«i con ¹. Di lµm g× cho nã khæ ?

Em bÐ nãi theo:

-- ChÞ ë nhµ víi chóng em chÞ ¹. Mai chñ nhËt chóng em ®­îc nghØ.

T©m mØm c­êi xoa ®Çu em. C« sung s­íng v× thÊy mÑ s¨n sãc, c¸c em mÕn yªu. Bao nhiªu nçi mÖt nhäc c« thÊy tiªu t¸n c¶. Nh÷ng lóc nµy khiÕn c« quªn hÕt c¶ bao nhiªu nçi e ng¹i khã kh¨n. C« thÊy vui vÎ vµ nÈy në trong th©m t©m nh÷ng ý muèn tèt ®Ñp cho gia ®×nh. Bµ Tó l¹i ©u yÕm giôc:

-- Con ¨n c¬m ®i, kh«ng ®ãi. Th«i, h·y ®Ó ®Êy råi b¶o con sen nã cÊt cho cã ®­îc kh«ng.

T©m ®¸p: "v©ng"; nh­ng c« vÈn ch­a l¹i ngåi ¨n ngay. C« cßn thu xÕp hµng ®·; hai c¸i hép gç vu«ng ®ùng c¸c thøc hµng, vµ nh÷ng gãi buéc kü trong thóng. TÊt c¶ vèn liÕng quý b¸u, bëi nhê nã, c« kiÕm lêi nu«i c¸c em, gióp ®ì cha mÑ tõ ngµy trong nhµ sót ®i vµ «ng Tó ë trªn tØnh dän vÒ ®· ba bèn n¨m nay råi. Ruéng n­¬ng chØ cßn h¬n mÈu, cÊy ®ñ thãc ¨n, vµ c¨n nhµ g¹ch cò nµy lµ nhµ thê, chung c¶ hä. ¤ng Tó ®é m¾t kÐm còng th«i kh«ng d¹y häc n÷a. T©m hái mÑ:

-- ThÇy con ch­a vÒ c¬, u ?

Bµ Tó chËm r·i ®¸p lêi con, an phËn:

-ThÇy sang ch¬i bªn «ng ch¸nh tõ h«m qua, dÔ th­êng cßn ë vµi ngµy míi vÒ.

Hai mÑ con biÕt r»ng, cã vÒ nhµ «ng Tó còng buån ch¶ biÕt lµm g×, råi l¹i ®Õn ®i ch¬i quanh quÈn c¸c ng­êi trong lµng.

B÷a c¬m ngon lµnh qu¸, T©m ngåi ¨n d­íi con m¾t hiÒn tõ vµ th­¬ng mÕn cña mÑ. C¸c em c« qu©y quÇn c¶ chung quanh, hái chuyÖn chî bóa cña chÞ. T©m ng¾m nghÝa c¸c nÐt mÆt xinh xÎo, nh÷ng con m¾t ng©y th¬ lãng l¸nh d­íi m¸i tãc t¬ cña c¸c em: c« thÊy lßng ®Çm Êm vµ tù kiªu, lßng ng­êi chÞ chÞu khã nhäc ®Ó kiÕm tiÒn nu«i c¸c em ¨n häc. C« hái han s¸ch vë cña th»ng L©n vµ th»ng ¸i, häc líp ba ë tr­êng lµng. Ngµy tr­íc, thêi cßn sung tóc, c« còng ®· c¾p s¸ch ®i häc vµ vÒ nhµ l¹i ®­îc «ng Tó d¹y thªm ch÷ nho. Nh­ng ®· l©u, c« rêi bá quyÓn s¸ch, ®Ó b­íc ch©n vµo cuéc ®êi réng r·i h¬n, khã kh¨n vµ chÆt chÏ. Bu«n b¸n b©y giê mçi ngµy mét chËt vËt, bëi c« vèn Ýt. TÊt c¶ g¸nh hµng cña T©m chØ ®¸ng gi¸ hai chôc b¹c. Gi¸ nµng cã nhiÒu tiÒn ®Ó bu«n v¶i b¸n c¸c chî nh­ Liªn.

-- Th«i, c¸c em ®i ngñ ®i, mai cßn dËy sím mµ ®i häc chø.

L©n c­êi, tr¶ lêi chÞ:

-- Mai chñ nhËt c¬ mµ, chÞ quªn råi µ ? Tèi nay em thøc râ khuya ®Ó nãi chuyÖn víi chÞ.

Nh­ng mét l¸t sau, trong c¨n nhµ yªn tÜnh, chØ cßn T©m vµ bµ Tó ngåi trªn ph¶n: c« kiÓm ®iÓm vµ xÕp ®Æt l¹i c¸c thøc hµng ®Ó mai ®i phiªn chî B»ng chÝnh. Nh÷ng thø hµng nho nhá, kh¸c nhau vµ xinh x¾n: cuén chØ, bao kim, hép bót, cóc ¸o, giÊy l¬, mét tr¨m thøc lÆt vÆt qua l¹i trªn ngãn tay nhá cña thiÕu n÷, võa quý b¸u l¹i võa Ýt ái. Mçi thø ®èi víi T©m cã mét linh hån riªng, vµ c« hµng lê mê ®o¸n hiÓu trong th©m t©m nh÷ng khã nhäc vµ c«ng cña ®· lµm thµnh chóng. T©m ®· thªm vµo vµi thøc hµng míi b¾t ®Çu b¸n ®­îc ë chî: phÊn xoa mÆt, dÇu b«i tãc vµ son thoa m«i. C« ng¾m nghÝa trªn tay c¸i èng s¸p con b»ng ®ång, hµo r­ìi mét c¸i -- ®ùng mét chÊt ®á th¬m lµm th¾m t­¬i m«i c¸c thiÕu n÷ ë trªn tØnh. §«i khi trong buæi chî T©m ®· ®­îc thÊy mét vµi c« g¸i tØnh vÒ quª, da tr¾ng, m«i ®á, lÞch sù vµ sang träng. Cã lÇn, mét ®ªm khuya, T©m ®· lÊy s¸p b«i lªn m«i m×nh vµ ng¾m trém bãng trong chiÕc g­¬ng trßn nhá. C« Ba. C« h¬i thÑn thÊy bãng m×nh trong ®ã, víi ®«i m«i ®á nh­ sÈm m¸u...

-- §é nµy, hµng cã b¸n ®­îc kh«ng con ?

-- Th­a u, còng kh¸ ¹.

ChÞ Liªn b¸n v¶i còng ch¼ng ®Ñp b»ng. T©m biÕt m×nh xinh nhÊt chî. Bän con trai cø hay quanh quÈn chç c« ngåi vµ bu«ng lêi trßng ghÑo. Nh­ng c« kh«ng ®Ó ý: T©m thÊy v÷ng vµng ë gi¸ trÞ vµ lßng cao quý cña m×nh.

Nµng ®· ®¶m ®ang nu«i c¶ mét nhµ, víi l¹i, trõ phi lµ c« g¸i h­ kh«ng kÓ, cßn ai ë ®Þa vÞ nµng còng ph¶i t¶o tÇn bu«n b¸n nh­ thÕ. Lµm viÖc, ®èi víi T©m, lµ lÖ chung cña ng­êi ta. C« thÊy chung quanh toµn nh÷ng ®µn bµ chÞu khã lµm ¨n vÊt v¶ ®Ó nu«i chång, nu«i con. Kh«ng bao giê T©m nghÜ cho m×nh, cho cuéc ®êi riªng cña c«.

Nh­ng T©m còng kh«ng khái th¾c m¾c vÈn v¬ cho th©n thÕ; T©m ngöng lªn nh×n nÐt mÆt hiÒn tõ cña bµ Tó, råi quay ®i, h¬i e thÑn. V× nµng cã t©m sù kÝn riªng. H×nh ¶nh mét ng­êi con trai lanh lîi, miÖng t­¬i nh­ hoa, ¨n nãi mÒm máng dÔ nghe. Nh÷ng ngµy phiªn chî B»ng, T©m th­êng thÊy ng­êi Êy ra hµng T©m mua kim chØ. Nµng mÆt xuèng hµng thÊy c¸i nh×n ©u yÕm cña ng­êi con trai Êy ®Ì nÆng trªn ng­êi. M¸ T©m ph¬n phít ®á. C©u chuyÖn ng­îng nghÞu vµ giãng mét nh­ng nµng thÊy t©m hån say s­a nh­ nhÊp r­îu.

Ng­êi ta b¶o ®ã lµ cËu gi¸o tr­êng lµng. VÎ ng­êi ®óng ®¾n, cã t­ c¸ch, chø kh«ng chít nh¶ nh­ nh÷ng anh trai lµng kh¸c. Nh­ng nh×n c¸i ¸o l­¬ng cò, T©m còng ®o¸n lµ cËu gi¸o nghÌo th× ph¶i. Còng nh­ nµng.

Lóc lªn gi­êng n»m, d­íi tÊm ch¨n máng vµ l¹nh. T©m cßn t¬ t­ëng m·i ®Õn con ng­êi xinh trai Êy. Trong nhµ ®· ngñ yªn tÜnh c¶ råi. Trªn ¸n th­, bªn ngän ®Ìn hoa kú, chång s¸ch vµ c¸i èng bót cña L©n, ¸i che khuÊt ¸nh s¸ng. C¸c em nµng -- nh÷ng ®øa em th«ng minh vµ ngoan ngo·n qu¸ -- kh«ng biÕt nµng cã t¶o tÇn m·i ®­îc ®Ó kiÕm tiÒn mua giÊy bót cho chóng ¨n häc kh«ng ? T©m m¬ mµng nghÜ ®Õn sù thµnh c«ng cña c¸c em sau nµy: ®ç ®¹t råi lµm trªn tØnh gióp thÇy mÑ. Nhµ nµng l¹i sung tóc vµ m¸t mÆt nh­ x­a.

Ng­êi chÞ méc m¹c vµ ©u yÕm Êy nghÜ ngîi trong ®ªm yªn lÆng. TiÕng trèng cÇm canh ®· qua nöa ®ªm, nµng míi khÏ thë dµi, nh¾m m¾t ngñ.

TÊt c¶ nh÷ng nçi lo l¾ng lui ®i vµ t©m hån gi¶n dÞ cña thiÕu n÷ ®­îc nghØ yªn tÜnh.

S¸ng sím h«m sau, trong giã bÊc l¹nh, T©m ®· më cæng g¸nh hµng lªn chî. S­¬ng tr¾ng cßn ®Çy ë c¸c ngâ trong lµng; mïi r¬m r¸c vµ cá ­ít thoang tho¶ng bèc lªn, mïi quen cña quª h­¬ng vµ cña ®Êt mÇu khiÕn T©m thÊy dÔ chÞu vµ thªm can ®¶m. Nµng r¶o b­íc cho mau chãng ®Õn chî.

C¸i ®ßn g¸nh cong xuèng v× hµng nÆng, kÜu kÞt trªn m¶nh vai nhá bÐ theo nhÞp ®iÖu cña b­íc ®i. ChÞu khã, chÞu khã tõng tÝ mét, hÕt b­íc nä sang b­íc kia, cø thÕ mµ ®i kh«ng nghÜ ngîi. T©m thÊy ngµy nay còng nh­ mäi ngµy, ngµy mai còng thÕ n÷a; tÊt c¶ cuéc ®êi nµng lóc nµo còng chÞu khã vµ hÕt søc, nh­ tÊm v¶i th« dÖt ®Òu nhau. Cã ph¶i ®©u chØ mét m×nh c«; trong nh÷ng lòy tre xanh kia, bao nhiªu ng­êi còng nh­ c«, còng ph¶i chÞu khã vµ nhäc nh»n, ®Ó kiÕm tiÒn nu«i chång, nu«i con, nu«i c¸c em. T©m kh«ng ch¸n n¶n còng kh«ng tù kiªu, chØ thÊy yªn t©m ch¾c ch¾n, nh­ nhiÒu ng­êi kh¸c còng lµm viÖc, còng sèng nh­ nµng.

T©m cø b­íc ®Òu ch©n vµ ®Õn chî vÈn cßn sím. Nµng bµy hµng trªn kho¶ng ®Êt nµng vÈn ngåi x­a nay. ¸nh s¸ng ®Çu tiªn cña mÆt trêi lÊp l¸nh trªn mÆt kÝnh c¸c « hµng. C¸c mµu ®ua nhau th¾m t­¬i d­íi ngãn tay xinh x¾n cña T©m: nh÷ng cuén chØ m­ît, nh÷ng c¸i cóc xµ cõ, nh÷ng g­¬ng l­îc s¸ng lo¸ng. C¸i g× còng s¹ch sÏ ng¨n n¾p, nhá nh¾n nh­ c«ng viÖc, nh­ ý nghÜ cña c« hµng xÐn.

Kh«ng khÝ gi¸ vµ trong cña buæi s¸ng lµm hång da dÎ vµ khiÕn m¸u ch¹y m¹nh. T©m thÊy vui vÎ nhanh nhÑn trong ng­êi. ChÞ Liªn víi th»ng nhá g¸nh v¶i còng ®· ®Õn råi. Hai chÞ em c­êi nãi chuyÖn trß nh­ ®«i chim sÎ:

-- H«m qua mµy b¸n ®­îc bao nhiªu ? Tao ngåi m·i chØ b¸n cho bµ lý cã mét tÊm lôa.

T©m ®¸p:

-- ThÕ cßn g× n÷a; b»ng c¶ ngµy l·i cña tao kiÕm.

Chî mçi lóc mét ån µo. Ng­ßi ®Õn häp ®· ®«ng. C¸i ®«ng ®óc vµ ån µo Êy khiÕn cho T©m nh­ lÞm ®i. TiÕng nãi, tiÕng c­êi ®ïa, chöi rña trµn ®Çy c¶ mÊy gian hµng. Sù ho¹t ®éng rùc rì vµ nhiÒu mµu. C¸c hµng quµ b¸nh, c¸c thøc hµng rÎ tiÒn vµ vôn vÆt ë th«n quª, nh÷ng hoa qu¶ chua ch¸t h¸i xanh trong v­ên nhµ, vµ bªn kia ®­êng, mïi th¬m nåi ch¸o nãng cña chÞ T­ bay ra ngµo ng¹t.

T©m kh«ng nghÜ ngîi, lo l¾ng g× n÷a. Sù bu«n b¸n, mÆc c¶ bao bäc lÊy nµng nh­ mét h¬i giã nãng.

TÊt c¶ hµng tæng trong buæi phiªn nµy. Tõ nh÷ng ng­êi ®µn bµ nghÌo ¨n mÆc r¸ch r­íi, cho ®Õn c¸c bµ tæng, bµ lý, v¸y såi, th¾t l­ng ®òi vµ ¸o b«ng mÒm, tói nÆng nh÷ng tiÒn. Mét hai c« trªn tØnh, chõng con g¸i «ng thõa hay «ng chñ ty ë huyÖn, vui ®ïa ®i l¹i trong chî, r¨ng tr¾ng vµ m«i ®á. T©m thÊy hä h×nh nh­ v« t©m vµ sung s­íng l¾m th× ph¶i: c¸c c« b¸ vai nhau mua hÕt thøc nµy, thøc nä kh«ng tiÕc tiÒn, ng©y th¬ nh­ con trÎ. T©m vµ Liªn nh×n nhau mØm c­êi.

GÇn tr­a, cËu gi¸o ra. VÈn con ng­êi m¶nh rÎ vµ nho nh· trong chiÕc ¸o l­¬ng cò. Bèn m¾t nh×n nhau: T©m m¸ ®á bõng, tay kh«ng biÕt lµm g×. CËu gi¸o ng­îng nghÞu, nöa muèn ngåi xuèng bªn hµng, nöa kh«ng d¸m. ChØ cã Liªn lµ tinh nghÞch, sèng s­îng l¹i hay nãi ®ïa:

-- K×a «ng gi¸o, mêi «ng mua hµng cña em nã ®i.

Råi c« ng¶ ®Çu ra sau c­êi ngÆt nghÏo, trong lóc T©m ®­a m¾t tr¸ch vµ cËu gi¸o khÏ mØm c­êi.

Vô gÆt h¸i xong, cËu gi¸o Bµi nhê ng­êi mèi l¸i ®Õn hái T©m. Bµ mèi lµ ng­êi c« trong hä nh­ bµ Tó. Sai khi khen ngîi cËu gi¸o lµ ng­êi chÝ thó nÕt na, bµ mèi b¶o:

-- T«i còng v× t×nh chÞ em nãi gióp cho ch¸u nã nªn vî chång. CËu gi¸o tuy nghÌo nh­ng lµ con nhµ thÕ gia, «ng cô tr­íc còng cã ®i d¹y häc. Ch¸u T©m nã mµ vÒ lµm d©u nhµ Êy th× kh«ng cßn ph¶i qu¶n ng¹i ®iÒu g× n÷a.

Bµ Tó c¶m ¬n vµ ®¸p:

-- V©ng, bµ ®Ó cho råi t«i hái ch¸u xem thÕ nµo ®·.

Bµ mèi c­êi, võa ®øng dËy võa tr¶ lêi:

- §­îc n¬i xøng ®¸ng, m×nh b»ng lßng th× g¶, chø cßn cÇn g× ph¶i hái nã n÷a.

Sau khi bµ mèi vÒ, bµ Tó ®em c©u chuyÖn hái «ng Tó; «ng b¶o:

-- Bµ xem chç nµo nªn g¶ th× g¶, kh«ng ph¶i hái t«i lµm g×.

Råi «ng l¹i x¸ch « ®i ch¬i sang lµng kh¸c. Bµ nh×n theo «ng, thë dµi. Tõ ngµy trong nhµ kÐm sót ®Õn giê, «ng Tó nh­ ng­êi mÊt hån, ch¼ng cßn ®Ó ý ®Õn c«ng viÖc g× n÷a. ViÖc trong nhµ «ng ®Ó bµ tr«ng nom. Bµ nghÜ ®Õn T©m ©u yÕm, NÕu kh«ng cã nã sím h«m bu«n b¸n th× bµ còng kh«ng biÕt xoay së vµo ®©u. Nhµ n¨m, s¸u miÖng ¨n, l¹i hai con ®i häc, h¬n mÈu ruéng cÊy chØ ®ñ thãc dïng. Bµ l¹i chît nghÜ: nÕu T©m ®i lÊy chång th× lµm thÕ nµo ?

Tuy vËy, buæi chiÒu h«m Êy bµ gäi T©m vµo buång vµ nãi cho T©m biÕt. T©m yªn lÆng nghe, råi th­a:

-- Con mµ ®i lÊy chång th× ai kiÕm tiÒn cho c¸c em ¨n häc ? Th«i u cø ®Ó con ë nhµ bu«n b¸n vµ tr«ng nom nhµ cöa cho thÇy u.

Bµ Tó nh×n con, th­¬ng mÕn:

-- Kh«ng ®­îc, con g¸i ®Õn tuæi ph¶i ®i lÊy chång, chø con ë nhµ m·i hay sao ? U sÏ lµm hµng s¸o ®Ó kiÕm thªm chi tiªu trong nhµ. Con cø nghe u ®i.

Bµ thªm:

-- Víi l¹i kh«ng ®¸m nµo h¬n ®¸m nµy n÷a. Bµ cô ®»ng Êy còng hiÒn lµnh vµ cËu Bµi lµ ng­êi nÕt h¹nh ®øng ®¾n. Con vÒ nhµ Êy th× u mõng l¾m.

T©m cói mÆt thÑn ®á hai gß m¸; nµng t­ëng ®Õn cËu gi¸o, con ng­êi xinh trai vµ nh· nhÆn, mµ míi buæi gÆp lÇn ®Çu, nµng ®· mÕn yªu ngay. Nh­ng bá nhµ ®i lÊy chång ? Th»ng L©n vµ th»ng ¸i lÊy tiÒn ®©u mµ mua s¸ch vë häc ? NghÜ ®Õn mÑ giµ ph¶i lµm lông vÊt v¶ lßng T©m l¹i kh«ng nì. Nµng khãc nãi:

-- Th«i, u cø ®Ó con ë nhµ hÇu h¹ thÇy vµ s¨n sãc c¸c em. Chóng nã cßn bÐ d¹i c¶, nÕu con ®i th× ai lµ ng­êi tr«ng nom nhµ cöa.

Nh­ng th­¬ng con, bµ Tó kh«ng ngÇn ng¹i chót nµo. Bµ b»ng lßng cho T©m vµ nh¾n tin cho bµ mèi biÕt. Bªn nhµ trai xin c­íi ngay tr­íc TÕt.

Ngµy vÒ nhµ chång, T©m buån rÇu kh«ng thiÕt g× trang ®iÓm. Nµng gäi c¸c em vµo trong buång ®Ó tõ biÖt: L©n vµ ¸i nÝu lÊy cæ T©m quÊn quÝt, kh«ng muèn rêi ra. Nµng ©u yÕm dÆn dß:

-- C¸c em ë nhµ chÞu khã ¨n, häc nhÐ ®õng ®Ó cho thÇy u ph¶i phiÒn lßng. Råi th¸ng th¸ng chÞ sÏ göi tiÒn vÒ cho c¸c em tiªu.

T©m ngõng l¹i, øa n­íc m¾t kh«ng nãi ®­îc n÷a. Nµng xèc em bÐ lªn h«n råi ra ngoµi lÔ t¹ cha mÑ.

§¸m r­íc d©u theo con ®­êng nhá trong lµng ®i ra c¸nh ®ång. Hai bªn ngâ, ng­êi trong lµng ®øng xem c« d©u vµ chó rÓ míi.

Buæi chiÒu h«m Êy, trong nhµ bµ Tó trë nªn l¹nh lÏo vµ v¾ng kh«ng. B÷a c¬m chØ cã mÊy mÑ con ngåi ¨n. Lóc th¾p ®Ìn, bµ tó gäi con sen lªn bµn nãi chuyÖn vÒ T©m cho ®ì buån. Th»ng L©n vµ ¸i còng ngÈn ng¬ nhí chÞ. Kh«ng cßn nh÷ng buæi tèi chê ®îi chÞ T©m g¸nh hµng vÒ, nghe tiÕng c­êi nãi vui vÎ cña chÞ vµ mong ®îi chia quµ n÷a. Chóng ngåi nghe chuyÖn bµ tó m·i tíi khuya råi gôc trªn s¸ch ngñ.

VÒ nhµ chång ®­îc vµi h«m, T©m l¹i ph¶i ®i b¸n hµng ngay ®Ó khái mÊt mÊy phiªn chî TÕt. Nhµ chång nµng còng nghÌo, nhµ cöa kh«ng cã g×. CËu Bµi d¹y häc trong lµng ®­îc d¨m bÈy bång b¹c l­¬ng. Bao nhiªu viÖc chi tiªu trong nhµ l¹i tr«ng c¶ vµo m×nh nµng.

B©y giê g¸nh hµng trë nªn nÆng qu¸ trªn ®«i vai nhá bÐ. ChiÕc ®ßn g¸nh cµng cong xuèng vµ rªn rØ. Ngoµi giang s¬n nhµ chång nµng ph¶i g¸nh v¸c, T©m l¹i cßn lo sao kiÕm ®­îc ®ñ tiÒn ®Ó thªm cho cho c¸c em ¨n häc. Trong s­¬ng muèi sím rÐt vµ gi¸ l¹nh, nµng ®· ph¶i b­íc ra ngâ ®Ó ®i chî råi. Trªn con ®­êng mÊp m« vµ ®Êt r¾n, T©m b­íc nh÷ng b­íc nhá vµ mau. §êi nµng l¹i khã nhäc vµ cè søc kÕ tiÕp nhau. Cã khi T©m t­ëng nµng vÈn cßn ë nhµ, vÈn cßn con g¸i vµ buæi chiÒu nµng sÏ g¸nh hµng vÒ c¨n nhµ cò, thÊy c¸c em ra ®ãn vµ nghe tiÕng mÑ nµng dÞu dµng s¨n hái. Nh­ng kh«ng, b©y giê nµng kh«ng ®­îc vÒ nhµ mÑ lu«n n÷a. Gia ®×nh cña chång lµ gia ®×nh cña nµng: nµng ph¶i lo tiÒn cho chång vô thuÕ. Nh÷ng lóc giç TÕt, ph¶i may v¸ cho Bµi: chiÕc ¸o l­¬ng míi chµng s¾m ngµy c­íi b©y giê ®· b¾t ®Çu b¹c vµ r¸ch råi.

Ngµy phiªn chî ®èi víi nµng còng kÐm vui. M¸ nµng hång h¬n, m«i nµng th¾m thªm, ng­êi ta b¶o nµng b©y giê ®Ñp ra h¬n tr­íc. Nh­ng nµng cÇn g× nh÷ng c¸i ®ã n÷a. Bän trai lµng kh«ng cßn chßng ghÑo nµng, vµ trong lßng nµng còng kh«ng cßn c¸i thêi con g¸i duyªn th¾m vµ chê mong ®· hÕt råi. Nµng chØ cßn lµ mét ng­êi ®µn bµ t¶o tÇn h«m sím ®Ó nu«i chång. Buæi phiªn chî B»ng, Liªn ngåi c¹nh nµng nhÝ nh¶nh khoe:

-- Nµy T©m xem, t«i míi s¾m ®­îc c¸i nµy ®Ñp l¾m.

Liªn ®­a ra mét ®«i khuyªn vµng c« míi göi ®¸nh ë trªn tØnh. T©m cÇm lÊy ng¾m nghÝa trªn tay. M¾t nµng s¸ng lªn, T©m nghÜ ®Õn nh÷ng buæi nãi chuyÖn víi Liªn khi nµng ch­a lÊy chång. Hai chÞ em bµn vÒ nh÷ng ®å trang søc, vµ ®«i khuyªn lµ c¸i ­íc väng tuyÖt ®Ých cña hai c« g¸i quª. Hai ng­êi buæi vµo còng nh¾c ®Õn, vµ cïng hÑn nhau dµnh dôm ®Ó s¾m mét ®«i ®eo TÕt.

-- §Ñp qu¸ nhØ. ChÞ mua hÕt bao nhiªu ?

Nµng ngÈn ng¬ ®­a tr¶ l¹i Liªn, yªn lÆng nh×n b¹n m¾c vµo tai. T©m nghÜ kh«ng bao giê nµng cã thø Êy n÷a. Lµm sao dµnh dôm ®­îc chõng Êy tiÒn, mµ nÕu cã sè tiÒn Êy n÷a nµng còng cßn ph¶i ®Ó tiªu viÖc nhµ, hay göi cho c¸c em. L©n ®· lªn häc tr­êng tØnh, sù tèn kÐm l¹i t¨ng thªm. D¹o hÌ n¨m ngo¸i nã ®· lÊy cña nµng h¬n chôc b¹c. H«m qua, bµ Tó l¹i nh¾n ng­êi b¶o göi thªm cho nã ®Ó nép giÊy ®i thi. Nµng lo qu¸. Nh÷ng sè tiÒn nµng cho em lµ tiÒn dµnh dôm riªng cña nµng; T©m ph¶i ®­a giÊu, sî mÑ chång vµ chång nµng biÕt. NhiÒu lÇn Bµi ®· g¾t víi nµng, v× T©m kh«ng cßn tiÒn ®­a. Vµ nh÷ng lêi cña mÑ chång nµng ®· b¾t ®Çu cã vÎ ®ay nghiÕn vµ nghi ngê.

Hai n¨m sau, T©m ®Î ®øa con trai. — c÷ ®­îc nöa th¸ng, nµng ph¶i ®Ó con cho mÑ chång tr«ng nom, råi l¹i g¸nh hµng ®i chî. MÊy n¨m khã nhäc ®· thay h¼n ng­êi nµng. T©m b©y giê kh«ng cßn lµ c« g¸i xinh x¾n håi tr­íc. Nµng giµ ®i nhiÒu l¾m. §· l©u nµng kh«ng cßn chó ý ®Õn s¾c ®Ñp cña m×nh vµ còng kh«ng biÕt nã tµn lóc nµo. S¾c ®Ñp còng v« Ých cho nµng khi ®· cã chång råi. T©m thÊy m×nh giµ vµ yªn t©m trong sù ®øng tuæi. Nh÷ng ngµy chî phiªn, nµng nh×n c¸c c« g¸i víi ý nghÜ an phËn cña ng­êi ®· qua tuæi trÎ råi. B©y giê nµng cßn th× giê ®©u trang ®iÓm n÷a. C¸i c« hµng xÐn xinh ®Ñp tr­íc kia næi tiÕng c¶ mét vïng, b©y giê kh«ng cßn ai nhí ®Õn n÷a. §· cã nh÷ng c« con g¸i kh¸c míi lín lªn, rùc rì vµ t­¬i t¾n, c­êi nãi cã duyªn víi nh÷ng cËu con trai kh¸c. NhiÒu khi nh×n vÎ h©n hoan sung s­íng cña hä, T©m l¹i nghÜ ®Õn ngµy tr­íc kia, h×nh nh­ ®· l©u l¾m, nµng cßn lµ c« hµng xÐn m¸ hång m«i ®á, e lÖ cói mÆt d­íi c¸i nh×n ©u yÕm cña cËu gi¸o Bµi nho nh· vµ ®øng ®¾n trong tÊm ¸o l­¬ng. Thêi Êy b©y giê ®©u ? ChÞ Liªn may m¾n ®· lÊy ®­îc chång giµu, lªn bu«n trªn tØnh, chÞ Êy vÈn trÎ ®Ñp ch­ x­a. T©m khÏ thë dµi, b©y giê c¸c chÞ em b¹n cò kh«ng cßn ai ë l¹i ®Ó cïng chia sÎ nh÷ng nçi khã nhäc víi nµng.

T©m r¶o b­íc ®i qua c¸nh ®ång nghÜ ngîi. §· l©u, nµng kh«ng cã dÞp sang th¨m nhµ v× bËn con män vµ bu«n b¸n. ChiÒu nay L©n ë trªn tØnh vÒ, nªn nµng ®Õn ®Ó gÆp em vµ hái th¨m «ng tó, mÖt ®· mÊy th¸ng nay.

C©y ®a cçi vµ c¸i qu¸n g¹ch vÈn ®øng ®îi nµng ë ®Çu lµng. §­êng ngâ vÈn låi lâm v× tr©u ®i, hai bªn vÖ vÈn mïi bÌo vµ mïi r¹ ­ít. Trong lµng ch¼ng cã g× thay ®æi.

Khi nghe thÊy tiÕng bµ Tó ©u yÕm ®ãn hái trªn thÒm, tiÕng th»ng ¸i vµ em bÐ reo mõng chÞ, lßng T©m dÞu l¹i nh­ ngµy nµng cßn g¸nh hµng vÒ. T©m b­íc vµo ngåi trªn ph¶n bªn c¹nh mÑ; c¨n nhµ ®èi víi nµng h×nh nh­ réng r·i vµ lÆng lÏ h¬n tr­íc nhiÒu.

-- Em L©n ®©u ?

Nã võa míi ch¹y ®©u sang hµng xãm. Ch¶ biÕt cÇn g× mµ nã cßn ®îi con ®Ó xin tiÒn.

T©m thë dµi:

-- Con ch¶ cã ®ång nµo ®Ó ra c¶.

Bµ Tó nh×n con ¸i ng¹i:

-- CËu gi¸o l¹i th«i d¹y häc, th× nhµ con tóng thiÕu thËt.

Hai mÑ con yªn lÆng kh«ng nãi n÷a. T©m thÊy mÑ giµ ®i qu¸, hai m¸i tãc ®· b¹c ph¬. Bçng nhiªn, nµng ®au xãt trong lßng, th­¬ng mÑ vµ buån cho c¶nh nhµ nghÌo.

-- Kia, chÞ ®· ®Õn. Em chê chÞ m·i tõ s¸ng ®Õn giê.

L©n ë ngoµi b­íc vµo, nhanh nhÑn. CËu lín h¼n lªn, d¸ng ®iÖu m¹nh mÎ vµ h¬i xÊc lÊc, râ ra mét cËu häc trß lanh lîi trªn tr­êng tØnh. T©m nh×n em mõng rì. M¾t nµng s¸ng lªn v× kiªu h·nh cã ng­êi em nh­ thÕ:

-- Em ch¬i ®©u vÒ ? Bao giê l¹i lªn tØnh häc ?

Nµng ©n cÇn s¨n sãc, hái em. L©n tr¶ lêi chÞ qua loa, h¬i bùc m×nh vÒ nh÷ng c©u hái lÈn thÈn cña chÞ. CËu nãi ngay ®Õn chuyÖn cÇn:

-- Em xin chÞ mét chôc b¹c ®Ó mua s¸ch häc.

T©m ho¶ng sî:

-Sao nhiÒu thÕ, chÞ lÊy ®©u ra. §é nµy bu«n b¸n khã kh¨u l¾m, mét ngµy vµi hµo chØ l·i, em b¶o chÞ lµm thÕ nµo ®­îc ?

ThÊy L©n cã vÎ kh«ng b»ng lßng, T©m véi ®¸p:

-- H·y ®Ó thong th¶ chÞ lo råi göi chÞ Liªn cho em.

-- ThÕ th× lÊy tiÒn ®©u mµ nép ®¬n vµ mua s¸ch b©y giê ? Kh«ng cã thµ r»ng ë nhµ cho xong.

L©n vïng v»ng ®øng gËy b­íc ra ngoµi thÒm. Bµ Tó ng­íc m¾t tr«ng theo, råi véi v· b­íc ra gäi em l¹i. Nµng dÞu giäng ngät ngµo:

-- Gím, ch­a chi em ®· giËn. Cã ph¶i chÞ tiÕc em ®©u, v× chÞ ch­a cã thËt.

L©n yªn lÆng råi kh«ng nãi g×, quay mÆt ®i chç kh¸c. Lßng chÞ l¹i kh«ng nì thÊy em buån:

-Th× ®©y, chÞ cã chôc b¹c nµy lµ tiÒn lÊy hé cho anh Êy ®©y. Em cÇm lÊy råi chÞ liÖu vay sau còng ®­îc.

T©m lÇn ruét t­îng lÊy ra gãi b¹c giÊy cuén trßn. Sè tiÒn nµng võa lÊy ®Þnh trang tr¶i c¸c c«ng nî vµ lo s­u thuÕ cho Bµi. Nh­ng thÊy vÎ mÆt vui mõng cña em, nµng quªn mÊt c¶ nh÷ng nçi lo sî ®ang chê nµng.

Lóc T©m ra vÒ, trêi ®· tèi. Nµng véi v· b­íc mau ®Ó vÒ cho con bó. S­¬ng mï xuèng phñ c¶ c¸nh ®ång, vµ giã l¹nh næi lªn: T©m thu v¹t ¸o l¹i cho ®ì rÐt, lÇn theo bê cá ®i. Lßng nµng mÖt nhäc vµ e ng¹i: lÊy ®©u mµ bï vµo chç tiÒn ®­a cho em ? T©m nhí l¹i nh÷ng lêi d»n cña mÑ chång vµ nh÷ng c©u giËn d÷ cña Bµi mçi khi hái nµng kh«ng cã tiÒn. Nµng nghÜ ®Õn nh÷ng ngµy bu«n b¸n ®­îc, ngµy kh«ng, T©m dÊn b­íc. C¸i vßng ®en cña rÆng tre lµng Bµng bçng vôt hiÖn lªn tr­íc mÆt, tèi t¨m vµ dÇy ®Æc. T©m buån rÇu nh×n thÊu c¶ cuéc ®êi nµng, cuéc ®êi c« hµng xÐn tõ tuæi trÎ ®Õn tuæi giµ toµn khã nhäc vµ lo sî, ngµy kia nh­ tÊm v¶i th« s¬. Nµng cói ®Çu ®i mau nµo trong ngâ tèi.

-- Th¹ch Lam

Tµi LiÖu Tham Kh¶o :

• V¨n Xu«i L·ng M¹n ViÖt Nam (1930-1945), NXB Khoa Häc X· Héi, Hµ Néi, 1994.